นิตยสาร สสวท. ฉบับที่ 238

ปีที่ 50 ฉบับที่ 238 กันยายน - ตุลาคม 2565 9 ความหมายของการจัดการเรียนรู้เชิงรุก (Active Learning) หลายๆ สถาบันได้ให้ความหมายของการจัดการเรียนรู้เชิงรุก (Active Learning) ไว้ดังนี้ สำ�นักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน (2562) ให้ ความหมายว่า การจัดการเรียนรู้เชิงรุก คือ การเรียนที่เน้นให้ผู้เรียนมีปฏิสัมพันธ์ กับการเรียนการสอน กระตุ้นให้ผู้เรียนเกิดกระบวนการคิดขั้นสูง (Higher- Order Thinking) ด้วยการวิเคราะห์ สังเคราะห์ และประเมินค่า ไม่เพียงแต่ เป็นผู้ฟัง ผู้เรียนต้องอ่าน เขียน ตั้งคำ�ถาม และอภิปรายร่วมกัน ผู้เรียนลงมือปฏิบัติจริง โดยต้องคำ�นึงถึงความรู้เดิมและความต้องการของ ผู้เรียนเป็นสำ�คัญ ทั้งนี้ ผู้เรียนจะถูกเปลี่ยนบทบาทจากผู้รับความรู้ไปสู่ การมีส่วนร่วมในการสร้างความรู้ Center for Teaching Innovation (2022) ให้ความหมายว่า การจัดการเรียนรู้เชิงรุก คือ วิธีการเน้นการใช้คำ�ถามเพื่อกระตุ้นให้ผู้เรียน เกิดการเรียนรู้ด้วยตนเองผ่านการคิด การอภิปราย การสืบเสาะ และ การคิดสร้างสรรค์ในชั้นเรียน ผู้เรียนควรได้ฝึกทักษะ แก้ปัญหา พบกับ คำ�ถามที่ซับซ้อน ตัดสินใจ ออกแบบวิธีการแก้ปัญหา และอธิบาย แนวคิดด้วยภาษาของตนเองผ่านการเขียนและการอภิปราย รวมถึงได้ ข้อมูลย้อนกลับ (Feedback) ที่เป็นประโยชน์จากผู้สอนหรือผู้เรียนคนอื่นๆ ซึ่งเป็นสิ่งสำ�คัญในกระบวนการจัดการเรียนรู้ Cambridge International Education Teaching and Learning Team (2022) ให้ความหมายว่า การจัดการเรียนรู้เชิงรุก คือ กระบวนการจัดการเรียนรู้ที่มีผู้เรียนเป็นศูนย์กลาง โดยจะมุ่งเน้นที่ กระบวนการเรียนรู้ หรือมุ่งเน้นว่าจะให้ผู้เรียน “เรียนรู้อย่างไร มากกว่า เรียนรู้อะไร” กระตุ้นให้ผู้เรียน “คิดให้มากขึ้น มากกว่าแค่เป็นผู้รับข้อมูลจาก ผู้สอน” โดยผู้เรียนจะเข้าใจสิ่งที่ผู้สอนบอกเล่าความรู้ได้ยาก ดังนั้น สิ่งที่สำ�คัญที่สุด ผู้สอนจึงควรท้าทายหรือกระตุ้นการคิดของเด็กผ่าน กระบวนการจัดการเรียนรู้ ให้ผู้เรียนได้เรียนรู้และเข้าใจผ่านช่องทางต่างๆ ที่ครูได้เตรียมไว้ หากพิจารณาความหมายของการจัดการเรียนรู้เชิงรุก อาจดูเป็น กระบวนการจัดการเรียนรู้ที่ผู้เรียนมีบทบาทเป็นอย่างมาก แต่ในความเป็นจริง แล้ว ผู้สอนยังคงเป็นผู้ที่มีบทบาทสำ�คัญเป็นอย่างมากในการกระตุ้นผู้เรียน โดยบทบาทของผู้สอนและผู้เรียนในการจัดการเรียนรู้เชิงรุกโดยสังเขป มีดังนี้ บทบาทของผู้สอนและผู้เรียนในการจัดการเรียนรู้เชิงรุก บทบาทผู้สอน • วางแผน จัดกระบวนการเรียนรู้ และเปิดโอกาสให้ผู้เรียน เรียนรู้ด้วยตนเอง • ใช้คำ�ถามเพื่อให้ผู้เรียนได้ฝึกคิดและเชื่อมโยง • เปิดโอกาสให้ผู้เรียนได้อธิบายแนวคิดด้วยภาษาของตนเอง • ให้ข้อสะท้อนคิดที่เป็นประโยชน์แก่ผู้เรียน บทบาทผู้เรียน • สร้างองค์ความรู้จากสิ่งที่สังเกตได้ แทนการท่องจำ�เนื้อหา • แบ่งบทบาทหน้าที่ มีส่วนร่วมในการเรียนรู้อย่างกระตือรือร้น • สื่อสารและอธิบายความคิดของตนเองอย่างเป็นเหตุเป็นผล ประโยชน์ของการจัดการเรียนรู้เชิงรุก • เปิดโอกาสให้ผู้เรียนเรียนรู้ด้วยวิธีการที่หลากหลาย • ส่งเสริมการคิดเชื่อมโยง เปิดรับความรู้ใหม่ และง่ายต่อการ แก้ไขความรู้เดิม • ช่วยแก้ไขความเข้าใจคลาดเคลื่อนและพัฒนาความเข้าใจได้ดี ยิ่งขึ้น จากการให้ข้อมูลย้อนกลับ (Feedback) อย่างทันท่วงทีในเวลาที่ เหมาะสม • ช่วยกระตุ้นให้ผู้เรียนอยากเรียนรู้มากขึ้น จากการได้ลงมือ ทำ�กิจกรรมด้วยตนเอง • ช่วยให้ผู้สอนสามารถเข้าถึงและเข้าใจผู้ เรียนได้ดียิ่งขึ้น เมื่อสังเกตและพูดคุยขณะผู้เรียนทำ�กิจกรรม • ช่วยให้ผู้สอนสามารถออกแบบและปรับรูปแบบการสอนของ ตนเองให้เหมาะสมกับผู้เรียนได้ดียิ่งขึ้น จะเห็นได้ว่าการจัดการเรียนรู้เชิงรุกมีประโยชน์ต่อทั้งผู้เรียนและ ผู้สอนเป็นอย่างมาก โดยการจัดการเรียนรู้อย่างมีประสิทธิภาพนั้น มีปัจจัยสำ�คัญ อย่างหนึ่งคือ ผู้สอนและผู้เรียนต้องมีบทบาทในการจัดการเรียนรู้ร่วมกัน อย่างชัดเจนดังที่ได้กล่าวข้างต้น แต่การนำ�ไปใช้จริงในชั้นเรียนก็เป็น ความท้าทายอย่างหนึ่งที่ผู้สอนต้องมีการเตรียมตัวและศึกษาตัวอย่าง การจัดการเรียนรู้ที่หลากหลายเพื่อนำ�เทคนิคและวิธีการไปปรับใช้ใน รูปแบบของตนเอง ทั้งนี้ ขอนำ�เสนอตัวอย่างการจัดการเรียนรู้เชิงรุกผ่าน กิจกรรมการสร้างแบบจำ�ลองเพื่ออธิบายการเกิดปรากฏการณ์สุริยุปราคา และจันทรุปราคา ตัวอย่างวิธีดำ�เนินกิจกรรมการเกิดสุริยุปราคาและจันทรุปราคา ตอนที่ 1 การเกิดสุริยุปราคา ขั้นตอนการดำ�เนินกิจกรรม 1. แบ่งนักเรียนเป็นกลุ่ม แต่ละกลุ่มสร้างแบบจำ�ลองการเกิด สุริยุปราคา ตามขั้นตอน ดังนี้ • วางไฟฉาย ดินน้ำ�มัน และลูกโลก ให้อยู่ในแนวเดียวกัน ดังภาพ ให้นักเรียนร่วมกันอภิปรายว่า ไฟฉายและดินน้ำ�มัน ใช้แทนสิ่งใด ในปรากฏการณ์นี้ เพราะเหตุใด บันทึกผล