นิตยสาร สสวท. ฉบับที่ 252

ปีที่ 53 ฉบับที่ 252 มกราคม - กุมภาพันธ์ 2568 17 กลไกการติดสี การย้อมสีธรรมชาติต้องใช้สารช่วยติดสีมาช่วยเพื่อทำ �ให้สีย้อมติดกับเส้นใยได้ดีขึ้น จะมีกลไกทางเคมีเข้ามาเกี่ยวข้องระหว่าง สีย้อม สารช่วยติดสี และเส้นใย เช่น การย้อมสีธรรมชาติในเส้นกกจะใช้สารส้มและแทนนินเป็นสารช่วยติดสี ผ่านกระบวนการใช้ สารช่วยติดสีก่อนทำ �การย้อม (Pre-mordant) มีกลไกการเกิดปฏิกิริยาเริ่มด้วยเกิดพันธะเคมีระหว่างแทนนินและอะลูมิเนียมไอออน เกิดเป็นสารประกอบเชิงซ้อนทำ �หน้าที่เชื่อมต่อสีย้อมธรรมชาติกับเส้นกก โดยโครงสร้างที่เป็นส่วนแทนนินจะเกิดพันธะกับเส้นกก ซึ่งมีโครงสร้างเป็นเซลลูโลส ส่วนอะลูมิเนียมไอออนจะสร้างพันธะกับโมเลกุลของสีย้อมธรรมชาติ (สุพะไชย์ จินดาวุฒิกุล, 2567) ภาพ 5 การย้อมสีไหมด้วยครั่ง พิจารณาการย้อมสีแดงจากครั่งกับเส้นไหม มีกลไกทางเคมีดังภาพ 6 จะเห็นได้ว่าเส้นไหมมีโครงสร้างเป็นโปรตีนมี หมู่ฟังก์ชัน 2 หมู่ คือ หมู่แอมิโน (Amino group, -NH2) และหมู่คาร์บอกซิล (Carboxyl group, -COOH) ซึ่งสามารถสร้าง พันธะทางเคมีกับสีย้อมได้ สีย้อมจากครั่งซึ่งให้สีแดงหรือส้ม มีหมู่ฟังก์ชันไฮดรอกซิล (Hydroxyl group, -OH) และหมู่คาร์บอนิล (Carbonyl group, -C=O หรือ RCOR’) ที่สามารถทำ �ปฏิกิริยากับเส้นไหมได้เพื่อให้สีติดทนนาน สารมอร์แดนท์ที่นำ �มาใช้ช่วย ติดสี คือ สารส้ม (KAl(SO4)2.12H2O) เมื่อสารส้มละลายในน้ำ �จะแตกตัวเป็นอะลูมิเนียมไอออน (Al3+) จะสร้างพันธะเคมีที่ชื่อว่า พันธะโคออร์ดิเนตโคเวเลนต์ (Coordinate Covalent Bond) กับหมู่ฟังก์ชันทั้งในเส้นไหมและสีย้อมทำ �ให้เกิดแรงยึดเหนี่ยวระหว่างสี และเส้นไหมที่แข็งแรงขึ้น Mordanting Al 3+ Al 3+ H 2 O H 2 O เส# นไหม พันธะโคออร1 ดิเนต โคเวเลนต1 เส# นไหม สีจากครั่ง (สารช? วยติดสี) สีจากครั่ง ภาพ 6 กลไกการยึดเกาะสีบนเส้นไหมที่ย้อมด้วยครั่งและใช้สารส้มเป็นมอร์แดนท์ ปรับปรุงจาก Huang, Q., Wang, Z., Zhao, L., Li, X., Cai, H., Yang, S., ... & Xing, J. (2024). Environmental Dyeing and Functionalization of Silk Fabrics with Natural Dye Extracted from Lac. Molecules, 29(10), 2358. *หมายเหตุ โครงสร้างโมเลกุลของเส้นไหมก่อนเป็นพอลิเมอร์มีหมู่ฟังก์ชัน คือ –COOH จากกลไกการยึดเกาะสีบนเส้นไหมที่ย้อมด้วยครั่งและใช้สารส้มเป็นมอร์แดนท์หรือสารช่วยติดสี จะเห็นได้ว่าในกระบวนการ ย้อมสี มอร์แดนท์มีความสำ �คัญอย่างมากในการช่วยให้สีติดกับเส้นใย สารช่วยติดสีที่มาจากธรรมชาติส่วนใหญ่เป็นสารที่ให้รสเปรี้ยว เช่น มะขามเปียก ใบมะขาม ใบชงโค ใบพลองเหมือด ใบยูคาลิปตัส มดแดง นอกจากนี้ ยังมี น้ำ �โคลน น้ำ �สนิมเหล็ก น้ำ �ด่าง สารช่วยติดสีนอกจากจะช่วยให้สีติดเส้นไหมได้ดีแล้ว สารช่วยติดสีบางชนิดยังช่วยเปลี่ยนเฉดสีของเส้นไหมได้ด้วย เช่น โคลน น้ำ � สนิมเหล็ก จะทำ �ให้เส้นไหมมีสีเทาถึงดำ �